Argitaletxea: Txalaparta
Urtea: 2.008
Orrialde kopurua: 280
2.009an gaztelaniara itzuli nuen liburua, El panal izenaz, eta 2019an argitaratu zuen Tren en Movimiento argitaletxeak Argentinan.
*Behean utz ditzakezu liburuari buruzko iritzia edo oharrak.
Liburu hau giza abaraska moduko bat da. Bertako pertsonaiak euren bizitzari zentzua emango dien zerbaiten bila dabiltza munduan zehar. Bakoitza leku edo eta obsesio batetik abiatu arren, inguruko protagonistekin elkarlotuko du bere istorioa, bizitzan aurrera joan ahala elkarren kide, arerio, maitale edo jazarle bilakatuz. Azken finean, abaraska honen gela bakoitzaren pareta argizari geruza mehe bat baino ez da. Ordurako tona bat pisatzen zuen koaderno horretan gordetzen nituen apunteetatik harago ez nuen ezer idatzita. Fitxategi hartan zegoen nire etorkizun guztia. Urteetan bildutako pertsonaiak eta egoerak, haien artean batzuk aukeratu eta bizia emateko zain.
Malaysian nengoen, 2.004ko udan, Kenyir laku ikaragarrian, ur gaineko ostatutxo batean, eleberri honetarako lehen ideiak etorri zitzaizkidanean. Zerikusia izango zuen bake kulunkari hark, baita herrialde hartako kultura nahasketak eta azken urteetan bidean gurutzatutako hainbat lagunek eta bizi izandako egoerek ere. Koadernoa hartu eta ostatuko gaztetxoek arrantza egiten zuten bitartean lehenengo sei pertsonaiak eta haien istorioen ildo nagusiak zirriborratzen joan ziren. Pertsonaia haiek sortu ziren ordenaren zenbakiari eutsi zioten, liburuan beste ordena batean agertu arren. Azken hirurak, oker ez banago, Bermeon sortu ziren, bidaia hartatik bueltan. Ez dakit istorioak elkarri lotzeko eta ondo ixteko bederatzi pertsonaia behar nituela kalkulatu nuen ala berez atera zen kopuru hori. Edozelan ere, istorioak elkarri lotzeko modua erabakitakoan, mapa moduko bat egin behar izan nuen istorioen, tokien eta urteen arteko jauzietan ez galtzeko.
Argitaratzen laugarrena izan arren, idatzi nuen hirugarren eleberria da Abaraska. Aurreko biak nahiko linealak ziren eta esperimentatzeko, bestelako istorioak bilbatu eta narratzeko beste teknika batzuk erabiltzeko gogoa neukan. Hala, pertsonaia bakoitzak bere ahotsa izango zuela erabaki nuen, narratzailea ere saltoka ibiltzea, pertsonaiekin batera. Banekien esperimentua nahasgarria izan zitekeela baina, bestetik, ez ditut inoiz pasibo irudikatu balizko irakurleak. Apustua ez zen makala, eta argi geratu zen argitaratzeko orduan; izan ere, argitaletxe batzuek nahiago izaten dute salmentak ziurtatzen dizkioten liburuen alde egitea eta zenbakiek garrantzi handia dute haien erabakietan. Nire jarrera, ordea, beti izan da independentzia lehenestea eta barruak eskatzen didanari jarraitzea. Ez da merkatua loa galarazten didan kontua.
Eleberria bera mundu globalizatuaren irudi bat da. Hasteko, burura etorri zitzaidan bizitzan gure inguruan mugitzen diren pertsona ezezagun eta anonimoen artean denetarik egon daitekeela, edonork izan dezakeela kontatzea merezi duen historia atzean, eta interesgarria iritzi nion ideia horrekin jolasteari. Esaterako, gaur egunkarian irakurtzen dugun hilketa baten atzean atzo gure ondoan garagardo bat hartzen edo are gurekin berbaren bat trukatu zuen pertsonaren bat egon daiteke. Gure azaleko harreman ugarietan inoiz ez dakigu zer infernu bizi duen begiratu bakar batean epaitu ohi dugun aurreko aurpegi horrek. Lotura horiek egiteko, hain zuzen ere, tabernak, jatetxeak, kafetegiak, azken finean jan edo edateko toki guztiak izan daitezke eszenatoki egokiak. Berdin izan zitezkeen garraio publikoak, esaterako, baina asmatu nahi nituen istorioetarako, lehenengoak ziren aproposenak. Ideia bera ez zen originala: mundu honetan denok gaude elkarri lotuta, gustatu zein ez, eta horixe egin nahi nuen bederatzi pertsonaia haien bidez: munduko edozein txokotako pertsonak, istorioak, egoerak, kulturak, pozak eta tragediak elkartu. Ideia horri lotuta beste asko etorri ziren: deserria, anonimotasuna, borroka ikusezinak, gizarte ereduaren hutsalkeria… Ez ditut denak hemen argituko, nahi duenak liburuan bertan bila ditzake itsasora botatako botiletan gordetako mezuak.
Liburu honetan ere, prozesu bitxiak sortu ziren istorioak josterakoan. Hala, asmatu nituen azken pertsonaietako batzuk bihurtu ziren nire gogokoenetakoak: kenyiar gaztea, argentinarra, palestinarra eta, batez ere, Kenyir lakuan bertan otu zitzaidan azkena, malaysiar neskatila. Haietako batek, palestinarrak, bide oso berezia egin zuen. Sortu nuenean, ez nuen palestinarrik ezagutzen. Halako pertsonaiak zenbait kezka etiko eta filosofikori buelta batzuk emateko balio zidan, sinbolismo berezia zeukan, malaysiar neskarekin batera, musulmanak musulman izate hutsagatik gero eta estigmatizatuago zeuden/dauden gizartean. Ez zen, ordea, haien erlijioaren defentsa, hain zuzen ere, egin nahi nuena, baina bai eurek dituzten borrokak moduren batean islatu. Baina eleberria bidean zegoela, Laosera bizitzen joateko proiektua buruan nerabilen garaian, hango hiriburuan nengoela, Vientianen, goizero kafea hartzen joaten nintzen taberna txiki eta atsegin batean hara non ezagutu nuen Jad palestinarra. Kasualitateak elkartu gintuen eta harrezkero egunero batzen ginen “mundua konpontzeko”. Gauza askotan gentozen bat, baina gehien harritu ninduena nire pertsonaiarekin zeukan antza izan zen. Hari ere aitortu nion. Biek zuten bizi proiektu nagusia ere berbera zen: munduko bakearen aldeko zerbait handi asmatu. Asko ikasi nuen harengandik, eta haren ezaugarri batzuk pertsonaiara pasa ziren. Egiazkoa da, berak kontatua, esaterako, israeldar poliziak torturatu eta azkenean hildako anaiaren historia. Literaturak halako bide bitxietatik eramaten zaitu batzuetan… Fikzioa fikzio, ez da egiazko pertsona bati lotutako pertsonaia bakarra. Hor daude idazle izan nahi duenak AEBn topatutako pertsonaia batzuk, edo stripperra bera; istorioak asmatutakoak badira ere, oinarrian badute egiazko norbait.
Idaztean sortutako pasadizoak bezain xelebreak izaten dira batzuetan idatzi eta gero jasotzen dituzun kritika eta iritziei lotutakoak. Hala, esaterako, oso dibertigarria egin zitzaidan batzuek zelan interpretatu zuten eleberriaren amaiera. Testuaren azken orrialdeak hasieratik nituen idatzita ia. Metaliteratura apur bat ere badago liburuan, idazle izan nahi duen pertsonaiaren bidez, baita artearen iruzurrei barre egiteko gogoa ere, argentinar pertsonaiaren bidez. Jolasa zen niretzat pertsonaia hura: sortutako fikzioaren bidez, pertsonaia eleberriaren egiazko idazlea izan zitekeen, halako zerbait iradoki nahi nuen, pertsonaia horrek egiazko egilearekin, hots, nirekin, zerikusirik ez badauka ere. Haren koadernoan bildutako pertsonaiek ez dute zerikusirik Abaraska eleberrian sortutakoekin, ez haiek biltzeko metodologiarekin. Pertsonaia hari gertatutakoak eta haren amaierako hausnarketak, beraz, beste guztia bezain fikziozkoa izanik, ez dauka batere zerikusirik eleberriarekin. Eta jolas hori nahiko argia izango zelakoan nengoen. Haren bidez, ordea, egia da hausnarketa metaliterarioa egin nahi nuela, sortzeko prozesuari buruzkoa. Beharbada, irakurle batzuei neuri gertatutako berbera gertatu zaie mundu mailako literaturaren gailurrean kokatutako lan batzuekin: amaierara iritsi, eta eleberriak amaierarik ez duela sentitu, hots, ez duzula arrazoirik aurkitzen istorioa une horretan amaitzeko. Zapuztuta sentitzea, nolabait, istorioak amaituta baino gehiago lagata dirudielako, idazleak uneren batean “nahikoa da, honaino iritsi naiz” esan balu bezala. Kontatzeko gehiagorik ez zeukala dirudi, edo gogorik ez jarraitzeko, esandakoarekin nahikoa balitz bezala. Baina kontatutako istorioa bera borobildu, itxi gabe sentitzen da. Idazleak bere pertsonaiak abandonatu dituelako sentipena izan dut inoiz halako eleberri handi eta ez hain handi batzuk amaitutakoan. Eta harainoko bidean izugarri gozatu arren, zapore kontraesankorra geratzen zait. Horixe da Abaraskako pertsonaiak, bizitzak egin dion jukutriak zapuztuta, literaturarekin suminduta, botatzen duena. Baina fikzio literario hutsa dena, batzuek, are kritikari argiren batek ere, niri eleberria idazterakoan benetan gertatutakotzat hartu zuten. Bai, maiz oso entretenigarria da ikustea idatzi duzunari jendeak ematen dion interpretazioa…
Irakurtzeko zatia
Te kikararen inguruan ipini dituzu eskuak. Ez hotzak dituzulako, haren beroa bidaia honetan ezagun egiten zaizun gauza bakarra delako baizik. Tearen beroa eta motxila kutuna. Lehen aldiz zoaz holako itsasontzi handi batean. Are gehiago, lehenengo aldiz itsasoaren uren gainean. Itsasoa lagun ezezaguna duzu. Baina laguna, adiskidea, pentsatu gura duzu. Iheskidea bai, behintzat. Berak zaroatza mundu hertsi itogarritik urrun, bizi berri batera. Egia da itsasontzira igo eta berehala hasi zinela pentsatzen ideia ona ote zen. Ume hutsa zara. Umeegia. Txikiegia zu eta handiegia inguratzen zaituena. Handiegia itsasontzia, handiegia itsasoa, handiegia kapitaina, handiegia tripulazioa, handiegia etorkizuna. Dena begitantzen zaizu neurriz kanpokoa. Euri putzu batean jaiotako zapaburua Kenyir lakuan askatuko balute, ez zatekeen txikiago sentituko. Ez galduago. Azkenean egin desio zenuen lehenengo gauza ere egiteko adorerik ez duzu oraindik bildu: buruzapia kendu. Zelan erantzi behar duzu gizon horien guztien aurrean biluzik sentitu barik? Jakina, ileetan ostentzen den gau ederra egunaren argitara ateratzeko gogoa duzu; gizonek mirestea nahi duzu. Hain adats ederra beti kartzelatuta. Baina zer pentsatuko dute zutaz euren begi aurrean askatzen baduzu? Lizuna zarela? Harroa? Errazagoa da egunsentian. Gauero, gelatxoan sartu eta oheratutakoan, erraz ikusten duzu. Gorputza eranzten duzun bezain erraza da orduan burua ere eranztea. Eta orduan sentitzen duzu ez dagoela ezer errazagorik: goizean zapia aulkian utzi eta gelatik irten, horixe egingo duzu. Baina alferrik orain arte. Eguzkiak itsasotik gandua uxatzen duen bezala uxatzen du zure burutik zapi barik irteteko kemena. Iluntzean irmotasuna dena ezin bihurtzen da goizaldean. Eta hor dago zapia, zure aurpegiari itxura faltsua ematen.
Eskuak kikara ingurutik kendu eta txoriek bezala edan duzu. Esan liteke teak ez duela sentitu zer ostu diozun. Inguruko gizonei begiratu diezu. Zuri inork ez dizu begiratzen. Ez zaude han. Ez bada emakume beltz harentzat. Berarentzat bazaude. Bazara. Haren begi beltzek ulerkortasuna adierazten dute, baina beste ezin mota bat sumatzen diezu haiei. Inoiz, tea aurrean ipini dizunean, buruan laztan modukoa egin dizu. Zapian. Zapi madarikatuan. Burua beherago dago, ezkutuan. Kendu bazenu, jakingo zukeen ilea zapia bera baino leunagoa duzula. Eta distiratsuagoa. Baina horretarako ordua ere iritsiko da. Ezintasun hori ez duzu betiko izango.
Tea edan eta motxila besarkatu duzu. Zure buru gainetik berba ulertezinek egiten dute hegan. Berbok ere ez zaituzte aintzat hartzen. Arranoak bezala igarotzen dira, zure burua pausalditxo bat egiteko ere behar ez dutela. Arranoak ez dira sastraketan pausatzen. Eta hegan jarraitzen dute lumarik edo zirinik ere bidean utzi gabe. Zuretzat ez da ezer. Ez duzu ezer aditzen. Saiatu ere ez. Lehen egunean bai, berbaren bat asmatzen jolastu zinen. Berehala aspertu ere bai. Kapitainak badaki ingelesez, eta berari hitz egiten diozu noizean behin. Oso gutxi. Komunera joan behar duzula-edo adierazteko. Berak ere hitz gutxi egiten dizu.
Tea bukatu eta berba hegalariei kea batu zaie. Batek edo bik ez dute han erretzen. Zu, ordea, ito egiten zara kearekin. Orain arte han iraun duzu, zirkinik egitera ausartu barik, aulkian iltzatuta kapitaina bera altxatu arte. Gaur, berriz, birikek matxinatzeko gogoa agertu dizute. Eta birikak ez dira kexu dabiltzan bakarrak. Hankak Kuala Lumpurren luze ibiltzera daude ohituta, eta itsasontzian sartu zinenetik, egunean ez dute hogei metro baino gehiago egiten. Esan ez esan egon zara. Motxila tinkoago besarkatu, ez dagoen tea edan, kapitainari begiratu… eta mahai azpian kulunkatzen diren oin puntak ikusten saiatu zara. Saia gaitezen berriro. Motxila berriro estutu, kikara hartu, oraingoan airerik edan barik, eta kapitainari begiratu diozu.
-Barkatu, jauna…
Arranoek euren artean nahasten jarraitu dute, hegaldiak zugatik eten barik. Baxuegi esan bide duzu. Baina ez dakizu berbek berriro atera gurako duten. Estu begiratu diozu kapitainari. Ezpainak banatzeko adorea biltzen hasi zara. Zorionez, ofizial beltzaran batek keinua egin dio kapitainari buruaz; zuganako keinua. Kapitainak begiratu egin dizu. Eztiki. Beti begiratzen dizu ezti, beti hitz egiten dizu samur. Batzuetan eztitasun horrek berak astintzen dizu gorputza haize erauntsiek kale txori xumeak astintzen dituzten legez, luma bakar bat ere bere lekuan utzi barik.
-Barkatu, jauna, atera ninteke kanpora itsasoa ikustera?
-Jakina, txiki, tabakoa ez da ona birika gazteentzat. Zoaz, baina gertu ibili, ados?
Baiezkoa egin duzu buruaz. Ez duzu itsasontzi osotik ibiltzeko batere beharrik. Haizea aurpegian sentitu eta ibiltzeko hamar metro baino ez duzu behar. Hamar metro askotan egin daitezke. Kilometroak ere egin daitezke hamar metrotan. Motxila beso bien artean daramazula irten duzu jangelatik.
Berehala kresala sentitu duzu aurpegiko kea garbitzen. Kanpoko freskurak guztiz ezabatu du tabakoaren oroitzapena. Metro batzuk egin eta eskudelean bermatu zara. Itsasontziaren bizkarrean ikusten zen ia guztia bezala, eskudela ere zuri-zuria da. Eskua haren gainean zabalduta, koloreen kontrasteari erreparatu diozu. Soinekoaren mauka atzera eraman duzu. Benetan, ez duzu inoiz pentsatu hain azal beltzarana zeneukanik. Eskumuturra doi-doi da eskudela baino zabalagoa. Irribarrea ezpainetan, itsasontzitik hara zabaltzen den distantzia urdin amaigabera begiratu duzu. Hemen kalatxoririk ere ez. Itsasoa, zerua eta zuek, ez dago besterik. Bihotza uzkurtu zaizu inoiz baino ñimiñoago sentitu zarenean. Zapi laidogarri baten azpian gordetako puntu ezdeusa baino ez zara. Zapiaren laidoa bera baino ezdeusagoa. Ezpainei zapore geza ekartzera datozen zipriztinak dira zu baino txikiagoak. Beste ezer ez, kito. Kenyir-en, laku amaigabea izanagatik, noizbehinka zuhaitzak ateratzen dira uretatik, eta oihana beti dago hor, ertzetatik zelatari. Zeure burua ikusi duzu ur gaineko ostatuan, hango mutilek utzitako aparailuarekin arrantzan. Haiek zu baino askoz trebeagoak ziren, edo zorte hobekoak, baina, hala ere, arrantzatu zenituen txiki batzuk. Hemengo uretan nekez egingo zenuke arrantza, ez dago hainbeste mugitzen diren uren azpian zer ezkutatzen den ikusterik, eta batzuetan agertzen direnak, ur azala fintasunez moztuz, handiegiak dira aparailuarekin altxatzeko. Herrimina deritzo sentitzen duzunari, oraindik zeure buruari esan ez diozun arren.