Barkatuko didazue mintzagai hartuko dudan gaiaz nire ezjakintasun lotsagabeaz idaztea, baina lantzean behin hausnarketa honetan kateatzen zait burua eta hor geratzen naiz, bueltaka. Seguruenik, atentatu hau egin aurretik gaiari buruzko liburutegi oso bat irakurri behar nukeela esango didazue, baina nire idazteko irrika handia da eta zain ditudan liburuen zerrenda luzeegia, gai horietara garaiz iristeko. Izan ere, azken urteotan generoko teorien munduak sortu dituen eztabaida batzuetan sartuko naiz, adituen baimenik gabe.
Bereziki, gure alde biologikoak eta gure alde kulturalak gugan duten eraginari buruzko eztabaidan sartuko dut muturra, alde batetik, kontraesan ugari ikusten ditudalako eta, bestetik, teoriak dikotomia kristautik bereizi ezinik sentitzen ditudalako; are gehiago, dikotomia kristaua berpizten eta hauspotzen. Zehazki, sexu-joerei eta generoei dagokienez.
Eta badakit, jakin, gizarte heteropatriarkal honek eman dizkidan pribilegioetatik idatziko dudala, gizon europar (eta euskaldun!) zuri heteroa bainaiz (eta klase ertainean jaioa!). Kontatuko dut, sarrera gisa, eta gai honetaz idazteko zilegimetroan puntu batzuk irabazteko itxaropenez, nire umetako esperientzia. Izan ere, gogoan dut txikitan, 3-4 urte nituenean, barru-barruan sartuta neukala neska izan nahi nuela. Askoz hobea zela neska izatea. Arreba nagusiari txiki geratutako soineko loredunak jantzi eta desfileak egiten nizkion amari. Eskertu behar diot berari, estilo oso pedagogikoan, hura zentsuratu barik mutil izateari uko egin eta neska izan nahi izateko arrazoiez galdetzen zidala, eta mutila izatea neska izatea bezain ona zela ziostala (erantsiko dut, urte batzuk geroago txakur izan nahi nuela eta txakur gisa mugitzen nintzela etxetik, arrebaren oinetan etzan…, baina zailagoa zen, agidanez, txakur bihurtzea). Pasatu zitzaidan seta hori, baina beti gorde dut emeekiko inbidia puntu bat. Alde batetik, estetikoa, guri ukatzen zitzaizkigun apaingarriak onartzen zitzaizkielako haiei, eta bestetik, sexu-afektiboa, baimenduta baitzeuzkaten gure (mutilon) artean galarazita zeuden jokabideak. Badakit, nire sentimendu hura ez da inoiz izan okerreko gorputzean sentitzearen neurrikoa eta, gainera, neska izanez gero argi neukan lesbiana izango nintzela, ez baitut inoiz lortu gizonek erakarrita sentitzea, nerabezaroan, neskengana fisikoki hurbiltzea zailagoa izanik, lagunen arteko jolas homoerotikoetan parte hartu arren. Eta ez dut lortu, diot, neure buruari askatasun osoa eman nahi izan diodalako beti edonork erakarrita sentitzeko, baina kale, ez dut sexu-bulkadarik inoiz sentitu ondoan izandako mutilenganantz.
Eta esperientzia hori bera eztabaidarako abiapuntu bikaina izan liteke, ea nire portaera horietan zer den biologikoa, zer kulturala, eta hor sartuko gara egungo generoko teorien kontraesanetan. Izan ere, azken urteotan, zuzentasun politiko feminista-genero-mota-guztiekiko-begirunetsua nagusi izanik, prest egoten gara teoria guztiei baietz esateko, teoria horiek, erlijioetan legez (Biblia bera adibide bikaina), ezikusiarena egiten diegun kontraesanetan sarrarazi arren.
Erlijio kristauak, beste erlijio gehienek bezala, bitan banandu du gizakia historikoki: gorputza alde batetik, arima bestetik. Banandu ez ezik, atal kontrajarriak dira, platonismoak egingo lukeen molde bertsuan: arima da gure errealitatea (ideien mundua), gorputza haren kartzela (inguratzen gaituen leizea, ideien munduaren proiekzioak baino erakusten ez diguna). Era berean, gure zientzia modernoetan beste lehia bat piztu da aspaldi: gizakiongan biologia dela nagusi defendatuko dute, oro har, natur-zientziek, are biologia baino ez garela, alde batetik, eta egun biologia gaindituta dagoela eta izaki kultural hutsak garela giza eta gizarte zientziek, bestetik. Eta genero-teoriek bere egin dituzte dikotomia biak, zientifikoa eta erlijiosoa, egungo gizartea eta egungo gizakia azaltzeko kulturaren eta arimaren alde eginez aldi berean, kasu gehienetan (ez beti, ordea, ikusiko dugunez).
Eta teoriek, noski, euren esperimentuak behar dituzte euren burua berresteko. Interesgarriak dira, horri dagokionez, Norvegiako telebista publikoak ekoitzi zuen dokumentala, Norvegiako paradoxari buruzkoa eta, batez ere, medikuntzan eta batez ere psikologian oso ospetsu bihurtu zen John/Joan kasua.
Hasteko, biologiaren eta kulturaren arteko lehiari helduko diot. Azken hamarkadetan, genero-teorietan, giza eta gizarte zientzietako beste arlo batzuetan bezala, kulturaren aldarria nagusitu da. Gogoan dut UBAn (Buenos Airesko Unibertsitatea) ikasten nuenean: bat zetozen irakasle guztiak ia: gizakiaren jokabideetan biologia gaindituta dago, gugan ez da senaren arrastorik geratu, eta izaki kultural hutsak gara. Aho bateko adostasuna, ia (eta ia horretan Psikologiako irakasleak sartzen ziren). Beraz, oso zabalduta dago gure portaera guztiak kultura jakin baten emaitza direla, denok jokatzen dugula umetatik xurgatu dugun kulturaren arabera…, eredu heterosexualetik ateratzen diren joerekin topo egin arte. Halakoetan, pertsona batek heterosexuala, bisexuala, homosexuala… izatea kulturaren arabera hautatzen duela onartuko bagenu, laster elikatuko genuke homofoboen diskurtsoa eta onartuko genuke heterosexual ez direnak kultura nagusira txarto moldatutako pertsonak baino ez direla eta hezkuntzaren bitartez “zuzendu” daitekeela “desbideratze” hori. Beraz, kasu horretan kultura norberaren bultzada biologikoa erreprimitzen duen mekanismo errepresiboa baino ez da eta, beraz, onartu beharrean gaude kultura heterosexualean joera homosexualak eta bisexualak (bi horiek baino ez ditut aipatuko, barkatuko didazue maitatzeko aukera infinituak jasotzen ez baditut, banan-banan, baina uler daitezela horien barruan sartuta) norberaren biologiaren ondorio direla. Hots, batzuetan, biologia gailentzen zaiola kulturari. Baina kasu horietan baino ez, mesedez! Gainerakoan, fede kulturalari lotuko gatzaizkio zintzo.
Bestetik, eta eremu ideologiko disidentean kokatuta, gai hauen zuzentasun politiko disidentean, alegia, materialismoaren eremuan kokatzen garela suposatzen da. Ustez, metafisika kristaua gainditu dugu, gizakia batasun bat da, ez dago gorputza-arima bereizketarik, arima deritzogun hori gure alde materialaren mekanismoen emaitza baino ez da baina…, zer gertatzen da onartzen dugunean pertsona batek bere buruaz duen pertzepzioa ez datorrela bat bere gorputzarekin? Buruan genero bat (edo sexu bat? hots, ikasitako rol hutsa ez den errealitate fisiko bat?) eduki daitekeela, eta gorputzean beste bat? Nago, dikotomia kristaua besarkatzen dugula berriro, eta parametro kristau peto-petoetan, gainera. Hala izan da historikoki azken mendeotan, desadostasun horren “errua”ren kokapena aldatu bada ere.
Izan ere, XX. mende hasierako “zientzia” medikoak eta psikiatrikoak arimaren “ontzian”, garunean, kokatu zuen “arazoa”, bai homosexualitateari dagokionez, bai bestelako sexu “nahasmendu”ei dagokienez. Eta hala, lobotomiekin batera, “disfuntzio” horiek, “eromen” horiek, “gaixotasun” horiek, burutik ezabatzeari ekin zioten; batere arrakastarik gabe ekin ere, bestalde. Hizkuntza kristauan, arima zegoen gaixorik, gorputza osasuntsu.
Bestela ikusten da gaur egun, aldiz. Kristautasunaren ildotik, gorputza bada arimaren kartzela, argi dago zein dagoen oker halako kasuetan (alde batera utzita sexu joerak, adostasuna baitago hor ez dela ezer “zuzendu” behar): gorputza. Buruak (arimak) sexu bat sentitzen badu eta gorputzak beste bat erakusten, gorputza okertu da, gure arima ez baita okertzen, kaiola fisiko batean harrapatutako txoria izanik. Alda dezagun kaiola txori horren hegalaren neurrira. Eta, hala, gorputza aldatzeari ekingo diote arimarekin bat etor dadin.
Nire zalantza, ordea, beste ildo batetik doa: eta kulturala baino ez bada buru horien eta gorputz horien artean kontraesana ikustea? Eta ezer ez badago oker, ez ariman ez gorputzean? Eta ez badira okertu ez bata ez bestea? Eta kultura askeago batean biak elkarrekin gara balitezke elkarren kontra sentitu gabe? Edo beste modu batera esanda: eta gizakiarengan bitasunik ez balego eta batasun materiala baino ez bageneuka?
Hala ere, susmoa dut luze joko gaituela oraindik aje postmodernoak, nahierarako gizakiaren lilurak, nik-nahi-dudana-naiz-eta-nahi-dudana-ez-banaiz-moldatu-eta-kito kulturak. Autogorrotoa hain errotuta dagoen honetan, ordea, liburu asko sal daiteke oraindik eta mintegiak mukuru bete. Bitartean, ikusi beharko zenbat hilotz politiko uzten dugun mahai gainean…
Posteo hau izugarri gustatzen zait; me convocó también lo humilde de tu presentación, y me dio mucha ternura la anécdota txikitan zarenean. Voy a simplificar un montón porque tampoco es cuestión de redactar un papiro. Jarraituko dugu beste kordenatu batzuetan.
Este tema ahora está de moda encasillarlo en ‘género’. Recuerdo mi primera clase en la UBA, allá por 1999, acerca del ritual de circuncisión (1) entre los ndembu, quienes pertenecen al mundo femenino hasta que son circuncidados. En el ritual son arrancados de sus madres y deben ser reconvertidos (de manera bastante violenta) en varones.
(1) https://es.scribd.com/document/363677931/Victor-Turner-La-selva-de-los-si-mbolos-Aspectos-del-ritual-Ndembu
Daba (y a veces regreso a) este texto para hablar de política, no de género. Hay muchos más ejemplos etnográficos. A qué voy con esto? a que la dicotomía N/C (zurekin ados nagoelako: bastante limitada en sus orígenes y alcances) es un dilema occidental. Te pasé hace tiempo un librito (2) de Marshall Sahlins (ya se, denborarik ez daukazula zuk esan duzu, pero posta, give it a try).
(2) https://es.scribd.com/document/101971132/Sahlins-Marshall-La-Ilusion-Occidental-de-la-Naturaleza-Humana
También hay un trabajito interesante de Geertz (3) acerca de cómo las diferentes culturas significan al hermafroditismo.
(3) http://iidypca.homestead.com/FundamentosAntropologia/Geertz_-_El_sentido_com_n_como_sistema_cultural.pdf
By the way, ahora suele estar muy todo muy tergiversado y confundido bajo el rótulo de ‘trans’, paradójicamente culturalizando lo que se supone que sería la biología, cosa muy afín a muchos actos del consumismo extremo, y no acerca de cómo nos relacionamos con les demás.
Me parece que el anti-intelectualismo crítico ha hecho muy mal (muy bien desde el punto de vista de elles) en simplificar estas cuestiones como un dilema. Es que al final de cuentas nunca está en juego si algo es Natural (biológico le decimos desde hace un buen tiempo) o Cultural (idem, antes se llamaba ‘espiritual’); lo que está en juego es la legitimidad de las teorías sobre la N y sobre la C; por lo tanto, es todo bastante tautológico.
Quizás sería mejor la discusión a otros carriles. Vos mismo lo planteás muy sencilla y politte-mente, el problema es la libertad en la sociedad. Qué consecuencias trae decir que tal o cual cosa es N o C? Disfrazar argumentos morales de ciencia (antes de religión)? De hecho, la sociobiología, tan peligrosa y tan a la moda hoy en día, fue creada casi enteramente para ir contra la obra de Kropotkin…
No se puede rebatir los términos enemigos aceptando sus premisas 😉
Y en honor a Darwin, recordar que nunca se sintió a gusto hablando de la evolución humana, tema que casi no trabajó porque sabía las consecuencias que traería. Cuando el tipo publicaba La evolución de las especies, al mismo tiempo el conde Gobineau publicaba sus obras que fundamentaron el racismo hasta Hitler.
Sin ir más lejos que haya diferencias entre hombres y mujeres es un hecho universal, que se verifica en todas las sociedades. Lo que no es universal es llamar a eso igualdad o desigualdad, o género, o brujería o fatalidad, etc. Haríamos muy bien en revisar nuestros pasados (el carnaval por ej) y sobre todo mirar que hacen otras sociedades con lo que nosotros consideramos dilemas y cómo los alentamos.
Desde mi punto de vista, y conociendo bien Noruega, esa ‘paradoja’ es más bien propaganda socialdemócrata. Lo mismo que en el extremo son los tests de CI para blancos propietarios aplicados a africanos esclavos. Ellos definen igualdad y luego la miden. Definen felicidad y la normalizan. Hacen del género la cuadrícula de ‘esto es cultural y esto es biológico’ qué más cierra a un estado de las cosas. Y el caso del niño mutilado, es como el del niño salvaje de Aveyron, otra rousseauneada, o sea: tergiversando a Rousseau. Te pasé el artículo (4) de Graeber y Wengrow al respecto, no? 😉
(4) https://www.eurozine.com/change-course-human-history/
Creo que haces muy bien llevando la cuestión al terreno religioso, pero no porque lo binario venga de ahí ni todos los males de este mundo (aunque muchos indeed), sino porque así lo ha moldeado la visión triunfante, la misma que universaliza los supuestos y conceptos de una clase social, de color de piel, género, modo de producción y hacer de una época x algo tan universal como ‘patrimonio de la humanidad’ obligatorio. Estoy ahora mismo traduciendo un texto acerca de los ‘fetiches’ en África
y el autor dice: “¿Cómo es que Dios es bueno y todopoderoso, y que los seres humanos deben sufrir? … La pregunta probablemente siquiera habría tenido sentido para un teólogo maorí, ni hablar de un poeta azteca o un jefe trobriandés. Las ideas cosmológicas africanas arribaban a conclusiones que los europeos estaban ansiosos por evitar: tales como que quizás sufrimos porque Dios no es bueno, o se trata de algo más allá de bueno y malo, y no importa…”
Eskerrik asko, Julieta! Excelente aporte 😉 Ahí me debo alguna de esas lecturas.